Ordonnances des rois de France

de la troisième race.

Recueillies par ordre chronologique

 

Onzième volume

contenant les Ordonnances de Charles VI,

données depuis le commencement de l’année 1419,

jusqu’à la fin du règne de ce Prince,

Avec un Supplément pour les Volumes précédens.

 

par M. de Vilevault, Maître des Requêtes, Intendant

du Commerce maritime ; & M. de Bréquigny, de

l’Académie Royale des Inscriptions & Belles-Lettres.

 

1769

 

 

 

 

 

 

Philippe IV à Paris, en Mars 1308.

 

En ligne sur ce site:

http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Saint_Louis.htm

 

(a) Lettres de Philippe IV, par lesquelles il accepte le pariage offert par l'Abbaye de Charroux; ordonne la construction d'une Bastide sur le territoire donné en pariage; & accorde à ceux qui habiteront cette Bastide, des Coutumes & des Privilèges.

 

Philippus, Dei gratia, Francie Rex, notum facimus universis, tam presentibus, quam futuris, quod cum Frater Helyas Yterii, Monachus Monasterii Karrofensis, Pictavensis Diocesis, & Raimundus de Sparta, Procuratores in solidum Abbatis & Conventus, dicti Monasterii, per eorum Litteras Nos associaverunt ad loca seu territoria ipsorum Abbatis & Conventus, Platearum de Chambonio & de Cruce, prope flumen qui dicitur Insula, in Parochia de Souzaco, Petragoricensis Dyocesis, quarum fundus & proprietas, omnimodaque alta & bassa Justicia, merumque & mixtum imperium ad ipsos Abbatem & Conventum totaliter in solidum pertinebat, & de predictis erant in possessione vel quasi, prout dicebant Procuratores predicti, & hanc associationem fecerunt ad opus, & ob causam cujusdam Bastide ibidem ex parte nostra construende; ipsique Abbas & Conventus per eorum Litteras dictam associacionem ratam & gratam habuerunt & eam approbaverunt, & ultra hoc consenserunt quod Nos, heredes & successores nostri, medietatem Jurisdictionis & omnium emolumentorum pro indiviso in omnimoda Jurisdictione sive Justicia quatinus ad ipsos dignoscebat expectare, perpetuo possidendam pro Nobis & nostris successoribus, in locis & Parochiis Sancti Severini de Ponte, Sancti Mameti de Royssilha, Sancte Columbe de Doville, de Salutare, de Belesmas, de Galmares, Sancti-Juliani, & de Laleschaz, Sancti-Frontonis prope Moissiden.

Item & in Mansis seu locis de la Lande, & de Fabrica, Petragoricensis Dyocesis, habeamus; ipsamque medietatem Jurisdictionis & emolumentorum, in Nos pro Nobis & nostris successoribus transtulerunt pleno jure, alia medietate pro indiviso cum ceteris jurisbus hereditariis, tam in hominibus quam hereditatibus sive solo, nec non in redditibus, censibus, collectis, aliisque antiquis eorum juribus, eisdem Abbati & Conventui remansuris, prout hec omnia in Instrumentis & Litteris inde confectis, quarum tenores subsequuntur, plenius continentur. Tenor vero dicte associationis talis est.

In nomine Domini, amen. Anno ejusdem millesimo trecentesimo octavo, Indictione septima, mensis Decembris die vicesima tertia, Pontificatus Sanctissimi Patris ac Domini Domini Clementis, divina Providentia, Pape Quinti, anno quarto, in mei publici Notarii & testium subscriptorum presentia propter hoc personaliter constituti, Frater Helyas Ytherii, Monachus Monasteri Karrofensis, Pictavensis Dyocesis, & Raimundus de Sparta, Procuratores in solidum Abbatis & Conventus dicti Monasterii Karrofensis, exhibuerunt quasdam Litteras Sigillo dictorum Abbatis & Conventus, ut prima facie apparebat, sigillatas, quarum tenor talis est.

Excellentissimo Principi Domino Philippo, Dei gratia, Regi Francie, Raimundus, permissione Divina Abbas Monasterii Karroffensis, Pictavensis Dyocesis, ejusdemque loci Conventus: Salutem in eo per quem Reges regnant & Principes dominantur, & se ad pedes Regie Majestatis. Noveritis quod Nos predicti Abbas & Conventus, Procuratores nostros facimus & constituimus coram vobis & in Curia vestra, dilectos in Christo Fratrem Helyam Ytherii Monachum nostrum Karroffensem, & Raimundum de Lesparta, Clericum, exhibitores presentium, ac eorum quemlibet in solidum, ita quod non fit melior conditio occupantis, & quod per unum inceptum fuerit, per alium valeat terminari, ad supplicandum, petendum, consentiendum, ordinandum & persiciendum factum seu negotium Bastide faciende, in loco qui dicitur Platee de Chambonio & de Cruce, prope fluvium qui dicitur Insula, in Parochia de Sorzaco, Petragoricensis Dyocesis, dantes predictis Procuratoribus nostris & eorum cuilibet in solidum potestatem & speciale mandatum supplicandi, consentiendi, petendi ordinandi & persiciendi predictum negotium Bastide predicte, & vos associandi per medium in Jurisdictione & emolumento toto Bastide predicte, & omnia & singula pro nobis & nostro nomine faciendi, que ad negotium dicte Bastide & ad dictam Bastidam faciendam spectare dinoscuntur, etiam si mandatum exigant speciale, & quod nos faceremus & facere deberemus, si presentes essemus, ratum & gratum habentes & habituri atque firmum quicquid per dictos Procuratores nostros vel eorum alterum, super premissis & premissa tangentibus actum, ordinatum fuerit, seu etiam procuratum. Et hec vobis & omnibus quorum interesse potest & debet, significamus per presentes Litteras sigillorum nostrorum munimine roboratas. Datum die Martis ante festum Beati Dyonisii, anno Domini millesimo trecentesimo octavo.

Quarum Litterarum virtute & auctoritate Procuratores predicti sponte & provide, diligemi deliberatione prehabita, pro evidenti utilitate Abbatis & Conventus & Monasterii predictorum, procuratorio nomine eorumdem, Domino nostro Francie Regi predicto communicaverunt, ipsumque associaverunt & in Communione & Pariagio cum ipso posuerunt locum totum cum suis pertinentiis omnibus, qui dicitur Platee de Chambonio & de Cruce, prope fluvium qui dicitur Insula, in Parochia de Sorzaco, Petragoricensis dyocesis, cujusquidem loci & Platearum predictarum cum suis pertinentiis omnibus poprietatem, possessionem, Dominium, Jurisdictionem altam & bassam, merumque & mixtum imperium ad ipsos Abbatem & Conventum, nomine dicti Monasterii, pleno jure pertinere dicebant, cedentes, concedentes procuratio nomine predicto, ipsi Domino nostro Regi, & in ipsum totaliter transferentes, pro se, suisque heredibus, in Communione, Pariagio, & associatione predictis, medietatem pro indiviso, loci & Platearum predictorum, & omnium pertinentiarum & emolumentorum quorumcunque que exinde ex causa vel ratione quacunque provenient & provenire poterunt in futurum, ad opus & ob causam cujusdam Bastide in loco & Plateis predictis ex parte ipsius Domini Regis faciende & construende, sub infrascriptis condicionibus & forma, videlicet, quod ipsa Bastida per Officiales, Ministros, seu rectores communes ex parte ipsius Domini nostri Regis & dictorum Abbatis & Conventus seu Monasterii predicti, de communi assensu eligendos & instituendos, perpetuo regatur, Juridictioque, carcer & locus in quo Placita tenebuntur, sint communes, emolumenta, proventus, exitus & explecta quecunque, que de dicta Bastida & ejus pertinentiis, ex quacunque causa provenient & provenire poterunt, dividentur per medium inter Dominum nostrum Regem, & Abbatem & Conventum predictos, & quod predicta omnia & singula cum suis augmentationibus & meliorationibus quibuscunque, dictus Dominus noster Rex & successores sui Reges Francie in Communione & Pariagio predictis absque divisione aliqua facienda perpetuo teneant, nec extra manum suam per viam aliquam futuris temporibus ponere debeant aut possint, quodque si commissum quod ad ipsum Dominum Regem solummodo ratione superioritatis sue in dicta Bastida, vel ejus pertinentiis pertinuerit, obveniat, illud infra annum & diem extra manum suam faciat poni, vel in Communione & Pariagio predictis perpetuo remaneat, dum tamen dicti Abbas & Conventus medietatem valoris propter hoc dicto Domino Regi solvant; & si contingat quod alter ipsorum Regis videlicet & Abbatis & Conventus aliquid in dicta Bastida vel ejus pertinentiis emat, vel alio quocunque titulo aliter quam suprascriptum est, acquirat, id totum sic acquisitum, in Pariagio & Communione predictis perpetuo remaneat, satisfactione de medietate valoris seu precii facta primitus acquirenti; vel acquirentes illud, sic acquisitum, infra annum & diem extra manum suam ponere teneantur. Supplicaverunt etiam Procuratores predicti, procuratorio nomme predicto, petierunt, consenserunt & ordinaverunt predicta omnia & singula per predictum Dominum nostrum Regem concedi, persici & compleri, decimis & aliis juribus spiritualibus ad ipsos Abbatem & Conventum pertinentibus duntaxat exceptis. Actum Parisius, in hospicio quod inhabitat nobilis vir Dominus Guillelmus de Nogareto, Miles Domini nostri Regis, anno, Indictione, mense, die, & Pontificatu predictis; presentibus ipso Domino Guillelmo de Nogareto, Magistris Berengario de Arvernia, Michaele de Jugis, Johanne, de Hospitali, & Germano de Miravalle, Clericis, vocatis ad hoc testibus & rogatis.

Et ego Jacobus de Jassenis, Trecensis Dyocesis, publicus auctoritate Apostolica Notarius, premissis omnibus una cum suprascriptis testibus presens intersui, & exinde hoc publicum instrumentum ad requisitionem dictorum Procuratorum conseci, manu propria scripsi, meoque signo consueto signavi rogatus. Tenor etiam ratihabitionis & approbationis dictorum Abbatis & Conventus talis est.

Excellentissimo Principi Domino Philippo, Dei providentia, Francie Regi, ejus humiles & devoti... R. Abbas Monasterii Karroffensis Pictavensis Dyocesis, ejusque loci Conventus: Salutem in eo per quem Reges regnant & Principes dominantur, & se ad pedes Regie Majestatis. Gratiarum actiones sepenumero repetitas Regie Majestati nostra rependit parvitas, eo quod supplicationes nostras super negotio Bastide, & exauditionis gratiam perducere dignata sit in effectum, atque ex consequenti quod per Procuratores nostros gestum est, super jam tacto negotio Bastide faciende in territorio de Sorzaco, Petragoricensis Dyocesis, in loco qui dicitur Platee de Chambonio & de Cruce, prope fluvium Insula nuncupatum, quoad communionem, communicacionem, assossiacionem, Pariagium, cessionem, concessionem translationem, & omnia alia per eosdem Procuratores facta, que predictum negocium tangere dinoscuntur, grata habemus atque rata, & meliori, utiliori, nec non efficaciori modo quo possumus, approbamus; & quam (en marge: lisez quum) rei evidentia demonstrante sermitatem Regiam quo ad Nos in facto Bastide predicte nedum gratiosam novimus, sed etiam liberalem, ultra ea que pretacta sunt, volumus & diligenti liberamine prehabito consensimus quod vos, heredes, successoresque vestri medietatem Jurisdictionis & omnium emolumentorum pro indiviso in omnimoda Juridictione sive Justicia quatenus ad nos spectare dinoscitur, habeatis perpetuo possidendam pro vobis & vestris successoribus in locis & parochiis inferius annotatis, atque eandem medietatem Jurisdictionis & emolumentorum in vos pro nobis successoribusque nostris transerimus pleno jure, alia medietate pro indiviso cum ceteris juribus hereditariis tam in hominibus quam hereditariis (en marge: lisez in hereditatibus) sive solo, nec non in redditibus, censibus, collectis seu aliis antiquis juribus quibuscunque nobis ut prius remanentibus illibate. Nomina vero Parochiarum & locorum sunt hec. Videlicet, Parochia Sancti Severini, de Ponte Sancti Mameti, de Roissilha, Sancte Columbe de Dosville, de Salutare, de Belesmas, de Galmares, Sancti Juliani & de Laleschaz, Sancti Frontonis prope Moissid. item in Mansis de Landa & de Fabrica Petragoricensis Dyocesis.

Et ut hec perpetuo robur obtineant firmitatis, presentes Litteras sigillorum nostrorum impressionibus fecimus consignari. Actum apud Karroff., die Martis ante Purificationem Beate Marie Virginis, anno Domini millesimo trecentesimo octavo.

 

Nos associationem & cessionem predictas ob causam predictam acceptantes, in plateis predictis Bastidam decernimus & providemus construendam pro Nobis & dictis Abbate & Conventu, sub forma & condicione associationis, ratihabitionis & consensus predictorum, & ipsius Bastide habitatoribus libertates & consuetudines infrascriptas tenendis in perpetuum & servandis.

 

(1) Videlicet, quod per Nos & Successores nostros non fiat in dicta Bastida, Questa, Tallia vel Albergata. Non recipiemus ibi mutuum nisi gratis Nobis mutuare voluerint habitantes.

(2) Item. Quod habitatores dicte Bastide & in posterum habeaturi possint vendere, dare & alienare omnia bona sua mobilia & immobilia cum voluerint, excepto quod immobilia non possint alienari Ecclesie, Religiosis personis, Militibus, nisi salvo jure Dominorum, quorum res immobiles in feudum tenebuntur.

(3) Item. Quod habitatores dicte Bastide possint filias suas libere & ubi voluerint maritare, & filios suos ad clericatus ordines facere promoveri.

(4) Item. Quod Nos seu successores nostri, aut Senescallus aut Baillivus qui ibi erunt pro Nobis, non capiemus aliquem habitantem dicte Bastide, vel vim inferemus, vel saisemus bona sua, dum tamen velit & fidejubeat stare juri, nisi pro murtro vel morte hominis, vel plaga mortifera, vel alio crimine quo corpus suum vel bona sua Nobis debeant esse incursa.

(5) Item. Quod ad questionem seu clamorem alterius non mandabimus vel citabimus, vel Ballivi qui ibi erunt, pro nostro facto proprio vel querela, aliquem habitantem in dicta Bastida, extra Honorem ejusdem Bastide, super hiis que facta fuerint in dicta Bastida & in pertinentiis & honore dicte Bastide, vel super possessionibus dicte Bastide & in honore ejusdem.

(6) Item. Si quis habitans in dicta Bastida moriatur sine Testamento, nec habeat liberos, nec appareant aliqui heredes qui sibi debeant succedere, Bajulus & Consules dicte Bastide, bona defuncti, descripta tamen, commendabunt duobus probis hominibus dicte Bastide ad custodiendum fideliter per unum annum & diem; & si infra eundem terminum appareat heres qui sibi debeat succedere, omnia predicta bona debent integraliter sibi reddi, alioquin bona mobilia Nobis tradentur in Pariagio seu communione predictis, & etiam immobilia que a Nobis in feudum tenebuntur, ad faciendum juxta formam dicti Pariagii nostram omnimodam voluntatem, & alia immobilia que ab aliis Dominis in feudum tenebuntur (en marge : Les Lettres pour Villefranche ajoutent : ipsis Dominis tradantur), ad faciendam voluntatem suam, solutis tamen debitis suis dicti defuncti, secundum usus & consuetudines Dyocesis Petragoricensis, si clara sint debita, non expectato fine anni.

(7) Item. Testamenta facta ab habitatoribus dicte Bastide in presentia quatuor testium, valeant, licet desit alia sollempnitas legum, dum tamen liberi non fraudentur sua legitima portione.

(8) Item. Quod nullus habitans in dicta Bastida de quocunque crimine appellatus vel accusatus, nisi velit, teneatur pugnare (en marge : dans les lettres pour Villefranche, on lit purgare), vel deffendere se duello, nec cogatur ad duellum faciendum, & si resutaverit, non habeatur propter hoc pro convicto, sed appellans si velit, probet crimen quod obiciet, per testes, vel alias probaciones secundum formam juris.

(9) Item. Quod habitantes in dicta Bastida, possint emere & recipere ad censum vel in domo (b), a quacunque persona volente vendere vel in feudare aut res suas immobiles dare, excepto feudo furcali & militari, quod emere vel recipere non possint nisi de nostra vel successorum nostrorum processerit voluntate.

(10) Item. De quolibet solo de quatuor canis vel ulnatis lato amplitudine, & duodecim in longitudinem, habebimus sex denarios Petragorenses obliarum tantum, & secundum magis & minus, in festo omnium sanctorum, & totidem de acceptamento (c) in mutatione Domini; & si vendatur, habebimus ab emptore vendiciones, scilicet duodecimam partem pretii quo vendetur; & nisi oblie predicte solute Nobis fuerint predicto termino, quinque solidi Nobis solventur pro gagio, & oblie predicte.

(11) Item. Si arcine vel alia maleficia occulta facta fuerint in dicta Bastida vel honore aut pertinentiis ipsius, fiet per Nos vel per locum nostrum tenentem & Consules, emenda super hiis, secundum bona statuta, & bonos usus approbatos in Comitatu Tholose.

(12) Item. Baillivus dicte Bastide tenetur jurare in principio Baillivie, coram Consulibus & probis hominibus dicte Bastide, quod in officio suo fideliter se habebit, & jus cuilibet reddet pro possibilitate sua, & approbatas consuetudines dicte Bastide & statuta rationabilia observabit.

(13) Item. Consules dicte Bastide mutentur quolibet anno, in festo Annunciationis Beate Marie Virginis, & Consules debent ponere & eligere ipsa die Consules Catholicos sex, de habitantibus in dicta Bastida, quos magis bona fide communi prosicuo dicte Bastide viderint & cognoverint expedire; qui Consules jurabunt Bajulo nostro & populo dicti loci quod ipsi bene & fideliter servabunt Nos & jura nostra, & populum dicte Bastide fideliter gubernabunt, & tenebunt pro posse suo fideliter Consulatum, & quod non recipient ab aliqua personna aliquod servicium propter Officium Consulatus, quitus Consulibus Communitas dicte Bastide, jurabit sîbi dare consilium & adjutorium & obedire, salvo tamen jure, Dominio & honore nostris & Abbatis & Conventus predictorum. Et dicti Consules habeant potestatem reparandi carrerias, vias publicas, fontes & pontes, & colligendi per solidos & per libram, cum consilio viginti quatuor habitantium in dicta Bastida electorum a populo, missiones & expensas ab habitatoribus dicte Bastide & honoris ejusdem, que propter reparationem predictorum fient, vel que fient propter alia negocia communia necessaria, & redundantia in communi utilitate dicte Bastide; & quicunque fordities in carreriis ejecerint, a Bajulo & Consulibus puniantur, secundum quod eis visum fuerit expedire.

(14) Item. Et quicunque in dicta Bastida, vel in pertinenciis ejusdem, habuerit possessiones aut redditus, ratione illarum rerum, ipse & sui predecessores (d), in expensis & missionibus & Collectis que fient a Consulibus propter utilitatem dicte Bastide, ut dictum est, faciat & donet prout alii habitatores, dicte Bastide per solidum & per libram, exceptis Nobilibus qui contribuent ad refectionem pontium & viarum & murorum &, fontium, & non ultra.

(15) Item. Res comestibiles de foris asportate ad vendendum, vel dum asportantur de infra dimidiam leucam ad vendendum, non vendantur nisi prius ad Plateam dicte Bastide fuerint asportate; & si quis contra fecerit, emptor & venditor quilibet in duobus solidis & dimidio pro Justicia puniatur, nisi esset extraneus qui dictam confuetudinem probabiliter ignorant.

(16) Item. Quicunque alium percusserit vel traxerit pugno vel palma vel pede, irato anima, sanguine non interveniente, si clamor factus sit, in quinque solidis pro Justicia puniatur, & faciat emendari injuriam passo secundum rationem; si tamen sanguinis effusio intervenerit, in viginti solidis percutiens, si clamor factus fuerit, pro Justicia puniatur. Et si cum gladio vel fuste, petra vel tegula, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit, percutiens in viginti solidis pro Justitia puniatur; & si sanguis intervenerit, & fiat clamor, percutiens in sexaginta solidis pro Justitia puniatur, & emendam faciat injuriam passo.

(17) Item. Si quis alium interfecerit, & culpabilis de morte reperiatur, ita quod homicida reputetur, per Judicium Curie Bajuli puniatur, & bona ipsius Nobis sini incursa, solutis tamen prius debitis suis.

(18) Item. Si quis aliqua convicia vel opprobria, vel verba contumeliosa, irato animo, alteri dixerit, & inde fiat clamor, in duobus solidis & dimidio pro Justicia puniatur, & emendam injuriam passo faciat. Et si quis coram Bajulo vel Curia dicti loci dixerit dicta verba irato animo, in quinque solidis pro Justitia puniatur, & emendet injuriam passo.

(19) Item. Quicunque bannum fregerit, vel pignus factum ob rem judicatam sibi abstulerit, in triginta solidis pro Justicia puniatur.

(20) Item. Quicunque Leudam furatus fuerit, in decem solidis puniatur (e).

(21) Item. Adulter & adultera si deprehensi fuerint in adulterio, si inde factus fuerit clamor, vel per homines fide dignos convicti fuerint, vel consessi in jure, quilibet in centum solidis pro Justitia puniatur, vel nudi currant per Bastidam, & sit optio eorumdem.

(22) Item. Qui gladium emolutum contra alium irato animo traxerit, in decem solidis pro Justitia puniatur, & emendet injuriam passo.

(23) Item. Quicunque aliquid valens duos solidos vel infra, de die vel de nocte furatus fuerit, currat Villa cum furto ad collum suspenso, & in quinque solidis pro Justicia puniatur, & restituat furtum cui furatus est; excepto furto fructuum, de quo fiat, ut inferius continetur; & qui rem ultra quinque solidos valentem furatus fuerit, prima vice signetur, & in sexaginta solidis pro Justicia puniatur : & si signatus sit, ulterius debite puniatur; & si pro furto quis suspendatur, decem libre, si bona sua valeant solutis debitis suis, Nobis pro Justitia persolvantur, & residuum sit heredi suspensi.

(24) Item. Quis intraverit de die ortos, vineas, vel prata alterius, & inde capiat fructus, fenum, paleam, vel lignum, valentem duodecim denarios vel infra, sine voluntate illius cujus fuit, postquam semel quolibet anno defensum fuerit & preconizatum, in duobus solidis & dimidio solvendis Consulibus ad opus dicte Bastide pro Justicia puniatur, & quicquid Consules ex hoc habuerint, debent illud ponere in commune prosicuum dicti loci, utpote in reparatione carreriarum, pontium, fontium & consimilium; & si ultra duodecim denarios valeat res quam inde ceperit, in decem solidis pro Justicia puniatur : & si de nocte quis intraverit, & fructus, fenum, vel paleam, vel lignum ceperit, in triginta solidis pro Justitia puniatur, & emendet dampnum passo. Et si bos vel vaca vel bestia grossa, ortos, vineas, vel prata alterius intraverit, solvat Dominus bestie sex denarios Consulibus dicti loci; & pro porco & sue, si intrent, tres denarios; & pro duobus ovibus vel capris vel yrcis, si intrent, solvat ille cujus erunt bestie, unum denarium Consulibus Bastide predicte, qui ex hoc faciant ut premissum est, dampno et cujus est ortus, vinea, vel pratum, nichilominus ressarcito.

(25) Item. Quicunque falsum pondus, vel falsam mensuram, vel falsam alnam tenuerit, dum tamen super hoc convictus fuerit legitime, in sexaginta solidis puniatur.

(26) Item. Pro clamore debiti vel pacti, vel cujuslibet alterius contractus, si statim, idest prima die, in presentia Curie consueatur a debitore sine lite mota & sine induciis nichil pro Justicia persolvetur, sed infra novem dies Curia debet facere solvi & compleri creditoribus quod consessus fuerit coram ea, alioquin debitons ex tunc in duobus solidis & dimidio pro Justitia puniantur.

(27) Item. Pro omni clamore simplici de quo lis moveatur, & inducie petantur, post prolationem Sententie, quinque solidi pro Justitia perfolvantur.

(28) Item. Deficiens ad diem sibi assignatam per Curiam, in duobus solidis & dimidio puniatur, parti adverse in expensis legitimis nichilominus condempnandus.

(29) Item. Curia non debet recipere Justitiam, seu recipere Gaigium, quousque solvi fecit rem judicatam parti que obtinuit.

(30) Item. De questione rerum immobilium post prolationem Sententie, quinque solidis pro Justitia persolvantur.

(31) Item. De omni quolibet clamore facto, de quo lis moveatur, si actor defecerit in probando, in quinque solidis actor pro Justitia puniatur, parti adverse in expensis legitimis condempnandus.

(32) Item. Mercatum de loco seu Bastida constituimus, & debet fieri in die Mercurii qualibet septimana; & si bos vel vaca, vel porcus, vel sus unius anni & supra, vendatur ab extraneo in die fori, dabit venditor unum denarium pro leuda; & de asino vel asina, equo vel equa, mulo vel mula unius anni, ut supra, dabit venditor extraneus duos denarios pro leuda, si infra, nichil; & de ove, ariete, capra, vel yrco, unum obolum; de saumata bladi, unum denarium; de sextario, unum denarium; de emina unum obolum pro leuda & mesuragio; de carteria, nichil dabit; de onere hominis vitrorum, unum denarium vel unum vitrum valens unum denarium; de saumata coriorum grossorum, duos denarios; de onere hominis aut de uno corio grosso, unum denarium; de saumata ferri, pannorum laneorum, duos denarios; de sotularibus, de calderiis, anderiis, patellis, aychatis (f), parroliis, cuttellis, falciliis, sarpiis, piscibus falsatis (g), & rebus consimilibus, dabit venditor extraneus in die fori, pro leuda & pro intragio,duos denarios de saumata, & de onere hominis predictarum rerum & consimilium, unum denarium; de saumata urnarum vel cavarum, unum denarium; de onere hominis, unum obolum.

(33) Item. Nundine sint in dicta Bastida anno quolibet in crastino festi Beati Remigii in capite octobris, & sex diebus sequentibus, & quilibet mercator extraneus habens troussellum vel plures troussellos in dictis nundinis, dabit pro introitu & exitu & caulagio, & pro leuda, quatuor denarios; & de onere hominis quicquid portet, unum denarium, & de rebus emptis ad usum domus alicujus, nichil dabitur pro leuda ab emptore.

(34) Item. Quicunque voluerit habere furnum, poterit facere in dicta Bastida & boriis (h) ejusdem, ad decoquendum panem suum & familie sue, a solutione cujuslibet pensionis, aut obliarie seu redibentie immunem; & de quolibet furno in quo quis panem decoquet ad vendendum, vel panem vicini sui, solventur quolibet anno decem solidi Turonenses, monete currentis, pro furnagio, in crastinum Natalis Domini.

(35) Item. Instrumenta per Notarium Bastide predicte confecta, illam vim obtineant, quam obtinent publica instrumenta.

(36) Cognitio autem & diffinitio causarum emendam sexaginta solidorum & unius denarii & infra tantummodo exigencium, de jure vel consuetudine patrie, inter Burgenses, habitatores atque Juratos dicte Bastide emergentium in dicta Bastida & metis ejusdem, erunt Consulum memorate Bastide per se; exequtione super hoc Nobis retenta cujusmodi emendarum medietas erit Burgensium ipsorum, ad onera dicte Bastide communia supportanda, alia medietate Nobis libera remanente, cum omni alia cognitione, diffinitione, emenda, Justicia & executione ibidem in casu quolibet de extraneis quibuslibet, forensibusque personis.

(37) Rursus assignamus & concedimus pro honore & pertinentiis dicte Bastide, ea omnia & singula que dicti Abbas & Conventus in parochia Sancti Severini de Ponte, Sancti Mameti de Rossilha, de Sancta Columba de Dosville, de Salutare, de Belesmas, de Galmares, de Sancto Juliano, & de Laleschaz, Sancti Frontonis prope Moissidem, item, in Mansis de Landa & de Fabrica, habebant & possidebant, que & prout nobiscum in Communione & Pariagio, prout supra scriptum est, possident pro indiviso de ipsius Bastide honore & pertinentiis, perpetuo remansura, salvo in aliis jure nostro, & jure quolibet alieno.

 

Quod ut firmum & stabile permaneat in futurum, presentibus Litteris nostrum fecimus apponi Sigillum. Datum Parisiis, mense Marcii, anno Domini millesimo trecentesimo octavo.

 

Notes.

(a) Trésor des Chartes, Registre (41 barré) 13, Pièce XI.

Ces Lettres sont citées à la page 203 du T. III de ce Recueil, note (a), à l'occasion de Lettres semblables accordées en 1357 aux habitans de Villefranche en Périgord; les trente-cinq premiers articles des Lettres pour Villefranche, sont presque dans les mêmes termes que les trente-cinq premiers articles de celles que nous donnons ici. Nous renvoyons aux notes qui y sont jointes, pour les éclaircissements dont ces articles ont besoin.

(b) In domo. Lisez in dono, suivant la conjecture de M. Secousse, dans la note (f) de la p. 205 du IIIème vol. de ce Rec.

(c) Acceptamento. Dans l'article 10 des Lettres pour Villefranche, on lit acopiagio. M. Secousse, dans sa note sur ce mot, observe qu'il est remplacé dans les Lettres que nous donnons ici, par le mot acceptamento, & ajoute qu'il ignore la signification de ces deux mots. Acceptamentum nous paroît le même qu'accaptamentum, qui signifie une sorte de relief, un droit qui étoit payé au Seigneur à mutation de Vassal, à raison de l'acceptation qu'il faisoit du Vassal nouveau.

(d) Predecessores. Lisez successores, comme dans l'article correspondant des Lettres pour Villefranche.

(e) In decem solidis puniatur. Dans les Lettres pour Villefranche, on lit, conformément aux articles précédens, in decem solidis pro Justitia puniatur.

(f) Dans les Lettres de Villefranche, on lit: Aissatis, parrolis, scultellis, falsibus, sarpis, &c.

(g) Piscibus falsatis. Dans les Lettres de Villefranche, on écrit piscibus sallatis. Il n'y a guère d'apparence qu'on ait ici voulu mêler le poisson salé, avec les diverses ustensiles dont on fixe les droits d'entrées. La leçon falsatis, qui se trouve dans le Registre que nous suivons, nous donne lieu de conjecturer qu'il faut entendre par ces mots, les pics courbés, & que peut-être il faut lire picis falsatis.

(h) Borris. Lisez bariis, barrières, faubourgs. On lit barrio, dans l'article correspondant pour Villefranche.

 

 

 

 

Philipppe IV, à Paris, en Juillet 1309.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/lisle.htm

 

(a) Lettres de Philippe IV, par lesquelles il fixe les Coutumes & Privilèges des habitans de l'Isle en Périgord.

 

Philippus, Dei gratia, Francie Rex, notum facimus universis tam presentibus quam futuris, quod cum inter Helyam de Sancto Asterio, Domicellum de Insula, & progenitores suos ex una parte; Raimundum de Monte-inciso, Militem, fratrem quondam & heredem Arnaldi de Monte-inciso, Domicelli de Insula, defuncti, ac predecessorum suorum à quibus dictus Domicellus defunctus causam habuis & habebat ex altera, contra homines & habitatores loci de Insula, lis & diffencio diu fuerit super eo quod dicti Helyas & Raimundus dicebant, & asserebant altam & bassam Juridictionem Ville & Parochie de Insula (b), circa Rivum seu aquam vocatam la Dozela, ad ipsos pertinere, & ad predecessores suos pertinuisse ab antiquo, dictis hominibus & habitatoribus loci & Parochie predictorum in contrarium dicentibus & asserentibus contra Nobiles predictos ipsos aut eorum predecessores, nichil juris aut rationis habere vel habuisse in alta & bassa Juridictione predicta, nec exercicium aliquod sive usum, & facta dicto Raimundo recompensatione sibi grata ex parte hominum & habitatorum dicte Ville & Parochie de Insula, pro parte ipsum in dicta Juridictione contingente, ipse Miles de plano, liberè & sine exceptione & condicione quacumque, dictis hominibus & habitatoribus Ville & Parochie predicte de Insula, pro se & eorum successoribus imperpetuùm dederit, cesserit, dimiserit & quictaverit quicquid juris & rationis, proprietatis & possessionis se dicebat & credebat habere in alta & bassa Juridictione predicta, ad faciendum exinde eorum omnimodam voluntatem. Et tandem tam ipsi homines & habitatores Ville de Insula predicte, de communi eorum assensu, ex certa scientia, ex una parte: dictusque Helyas de Sancto-Asterio, facta sibi primitus ex parte hominum & habitatorum predictorum Ville & Parochie de Insula propter hoc recompensatione condigna, ex altera: Notis dederint, cesserint, & concesserint ac in eos totaliter transtulerint pro Nobis, nostrisque successoribus imperpetuùm, sine spe & facultate revocandi, quicquid juris, actionis, proprietatis & Dominii habebant & habere poterant, vel debebant, modo quocunque vel titulo, in alta & bassa Juridictione predicta Ville & Parochie de Insula predicte; ita quod plateam in ipsa Villa possimus habere, & Castrum seu fortalicium in ea nostris sumptibus edificare & facere si & prout nostre placuerit voluntati, retentis dicto Helye, aliisque hominibus & habitatoribus dicti loci, omnium cognitionibus realium actionum, clamoribus consuetis de feodis, retrofeodis, rebus censualibus, redditibusque aliis ab ipsis moventibus, vendis, honoribusque suis possessionum ab eis movencium, & cognitionibus earumdem, prout in loco predicto, & aliis locis circumvicinis consuetum est ab antiquo. Nos donationem, cessionem, concessionem, & translationem predictas alte & basse Juridictionis predicte, ipsamque altam & bassam Juridictionem predictam in manu nostra & manibus successorum nostrorum Regum Francie perpetuo remanendam, absque eo quod Nos, vel successores nostri Reges Francie ipsam Juridictionem extra manum nostram perpetuo ponere debeamus, acceptantes statum & regimen in ipsa Villa & Parochia, & in alta & bassa Juridictione predicta, & Consuetudines per quas Villa & Parochia predicte & habitatores ibidem ex nunc imperpetuùm regentur & tenebuntur, ordinamus, ponimus & instituimus auctoritate nostra Regia, prout continetur inferiùs, que omnia & singula inviolabiliter perpetuo ab omnibus Justiciariis nostris & aliis quibuscunque teneri volumus & precipimus ac servari.

 

(1) Primo enim in Villa & Parochia predictis, non fiet perpetuo Majoratus vel Consulatus, sed anno quolibet imperpetuùm in festo Annunciationis Dominice, sex probi viri de dicta Villa, nullius criminis aut infamie contagione notati, per homines & habitatores dicti loci propter hoc congregandos eligentur, qui Rectores ipsius Ville & Parochie appellabuntur; & ipsi sex, vel major eorum pars, anno illo Villam ipsam & habitatores ejusdem, secundum Consuetudines in presentibus Litteris scriptas gubernabunt & regent; statuta, banna & edicta ac proclamationes pro bono statu & regimine dicti loci per Gentes nostras fieri facient; quibus statutis, in omnibus & per omnia habitatores dicti loci tenebuntur parere, prestito priùs ab eisdem Rectoribus coram Senescallo nostro Petragoricensi, vel ejus mandato ad hoc ab eo deputando, aut Bajulo nostro Petragoricensi qui pro tempore fuerit (in qua & sub qua Ballivia Petragoricensi locus predictus cum suis pertinenciis omnibus circa aquam predictam & nemus vocatum de Boruneil, ultra dictam aquam consistens,erunt perpetuo nec separari poterunt ab eadem nisi Nos ibi Bajulum habere velimus, vel construere & edificare Bastidam antequàm ipsi Rectores regimen dicte Ville in aliquo exerceant), corporalitcr juramento quod anno illo benè & fideliter dicti loci populum gubernabunt pro posse suo, jura nostra & dicti loci servabunt, munera non recipient, & aliter dictum Officium fideliter exercebunt, nostrique Ministri in hoc Officio Rectores hujus censebuntur. Finito autem dicto anno, dicti Rectores aliis Rectoribus suis successoribus in presencia Gencium nostrarum, si vocate interesse voluerint, & sex proborum virorum aliorum de dicta Villa, per ipsos homines & habitatores eligendorum, compotum reddent de eorum administratione illius anni.

(2) Item. Domos suas & edificia quecunque facta & facienda habebunt & tenebunt homines & habitatores Ville & Parochie predictarum in Villa & Parochia predictis. Nova edificia construere, levare & facere cum crenellis & sine crenellis, prout eis placuerit, firmaque & molendina facere & construere, ac eis uti, poterunt ut hactenus extitit consuetum; dum tamen talia non fiant ibi fortalicia per quorum fortitudinem Nobis aut terre nostre posset dampnum vel periculum imminere, libertatesque & franchisas nemorum, silvarum, terrarum, pascuorum, platearum, fossatorum & macellorum, prout eas habent & habuerunt ab antiquo, cum eorum meliorationibus quibuscunque, perpetuo tenebunt & habebunt; nec ob factum vel defectum alicujus singularis persone in premissis, communitas hominum ac habitatorum predictorum molestari vel turbari aut puniri poterit aut debebit, sed ad ipsam singularem personam & ejus bona, propter hoc recurretur.

(3) Terras & possessiones suas poterunt homines & habitatores predicti vendere, ad censum seu firmam dare, permutare, & aliter alienare pro sue libito voluntatis.

(4) Questas, tallias, albergas, alias exactiones, servitutes, seu prestationes, aut mutua seu munera quecunque, Nobis vel nostris successoribus, nisi gratis facere voluerint, non prestabunt, nec compellentur prestare, nisi quatenus ante concessionem & translationem hujusmodi possent & deberent compelli.

(5) Item. Homines & habitatores predicti, in necessitatibus nostris, viginti quinque Servientes competenter armatos, per quadraginta dies, cum eorum expensis, ad nostrum mittent servicium; nec ad plus compelli poterunt vel debebunt inviti nisi fortè contingeret ibidem Bastidam fieri, & tunc plures mitterent secundùm incrementum & augmentum loci predicti.

(6) Item. Domum communem habebunt homines & habitatores predicti in Villa & Parochia predictis, ubi convenient, & tractabuntur communia negocia dicti loci, seu tangentia utilitatem communem.

(7) Item. Rectores predicti, adjunctis secum viginti quatuor probis viris de dicto loco, quos fideliter ad hoc duxerint eligendos, receptis primitus ab eis juramentis quod in hoc fideliter se habebunt, homines & habitatores Ville & Parochie predictarum talliare anno quolibet poterunt, quando & quociens pro nessitate loci opus fuerit, & tallias per eos de consilio dictorum viginti quatuor impositas, levare & levari facere pro communibus negociis dicti loci, anno quolibet postquàm electi fuerint & juramentum prestiterint, ut suprà dictum est.

(8) Rectores predicti, duos Servientes quos Gentes nostre eis tradere tenebuntur, accipient, qui tallias & collectas dicti loci levabunt, & rebelles ad solvendum constringent, & alia facient, que ad officium pertinent Servientis, & in hiis parendum erit eisdem.

(9) Et si culpa, vel malicia dictorum Servientum, vel alterius ipsorum, exegerint, ad ipsorum Rectorum requisitionem per Gentes nostras amovebuntur, & loco eorum alii subrogabuntur.

(10) Si quis autem de die, ortos, vineas aut prata, vel alias possessiones alterius intraverit, dampnumque duodecim denariorum vel infrà dederit, sine voluntate illius cujus possessio fuerit, in tribus solidis currentis Monete puniatur, & dampnum reddat; & si de nocte intraverit, vel sic capta de die plusquàm duodecim denariis valuerint, pro delicti qualitate puniatur & dampnum restituat, emende autem que exindè levate fuerint, Nobis pro medietate, & dicte Ville pro alia medietate erunt communes.

(11) Et si bos vel vaca, aut aliud grossum animal, ortos, prata vel vineas, aliasve possessiones alterius intraverit, duodecim denarios currentis Monete solvat ille cujus animal fuerit; pro porco similiter, sue, & alio animali minuto, si ortos, prata vel vineas aut alias possessiones alterius intraverit, sex denarios solventur; de quibus medietas nostra erit, alia medietas dicte Ville, dampnis primitus eis qui ea receperint reservatis.

(12) Item. Dicti Rectores, durante eorum Officio, carrerias & vias publicas, fontes, pontes & fossata dicte Ville & Parochie reparari facient ad sumptus & expensas communes, Ville & Parochie predictarum, & si quis fimum in carretis publicis fecerit, vel sordicies ejecerit, in duobus solidis currentis Monete puniatur, quorum medietas nostra erit, & alia medietas dicte Ville.

(13) Si quis vero post & contra bannum seu proclamationes dictorum Rectorum, carnes leprosas sicut suas, ovimas, caprinas vel yrcinas aut alias pravas vel infectas, in loco communi ubi sane carnes vendi consueverint, vendiderit, in quinque solidis currentis Monete puniatur.

(14) Et qui falsum podus, falsam alnam, aut aliam falsam mensuram quamcunque tenuerit, in sexaginta solidis currentis Monete puniatur; quarum emendarum medietas nostra erit, & alia medietas dicte Ville.

(15) Adulter vero & adultera simul soli in una domo, clauso ipsius hostio, vel etiam in adulterio deprehensi, aut aliter de adulterio convicti per fide dignos, vel confessi fuerint, in sexaginta solidis currentis Monete puniantur, vel nudi Villam currant, & in eorum optione sit currere vel solvere penam predictam, que solùm nostra erit.

(16) Item. Homines & habitatores predicti, vallata, fossata, muros, fortalicia & portalia dicte Ville & Parochie, & eorum claves, ex parte nostra & pro Nobis custodient & tenebunt, nec Pedagium seu Barragium in honorio Castri & Castellanie de Burdellia solvere compellentur, nisi quatenus aliter fieri consueverint.

(17) In ipsa Villa & Parochia Judei perpetuo non manebunt.

(18) Senescalli, Ballivi, & alii Officiarii & Servientes nostri, aliquem de habitatoribus dicte Ville & Parochie arrestare non poterunt pro facto seu debito aliquo, nisi tale sit quod ex eo sequi debeat pena mortis; nec bona sua saisire vel ad manum nostram ponere, nisi pro nostris vel Nundinarum Campanie debitis, vel ad hoc specialiter obligati fuerint, vel cohertionem exigeret corporalem, dum tamen cavere non possint ydoneè de stando juri, & de aliis faciendis que hîc fuerant facienda.

(19) Si quis de habitatoribus dicte Ville, pro delicto suo debuerit pati mortem: preter penam corporalem que infligetur eidem, Nobis in decem libris currentis Monete puniatur, si tantùm valeant bona sua; nec universalem confiscationem bonorum propter hoc incurrat, sed solutis Nobis decem libris, ad liberos suos; si liberos habeat, & patrie consuetudo conveniat, vel ad Nos solutis debitis, si liberos non habeat, totum bonorum suorum residuum proveniat, incursibus hereseos, & Lese-Majestatis duntaxat exceptis.

(20) Ad clamorem vel querelam alterius, Senescalli, Ballivi aut alii Officiarii seu Servientes nostri non adjornabunt seu adjornari facient coram ipsis aliquem vel aliquos de habitatoribus dicti loci, extra Villam predictam, nisi in causa appellationis, vel pro ferendo testimonio, seu in casîbus ressorti vel aliis Nos tangentibus; sed infra Villam predictam, justitiam faciant de eisdem.

(21) In dicta Villa mercatum qualibet ebdomada semel concedimus, & nundinas semel in anno per dies quatuor duraturas.

(22) Custodes vero ad custodiam bonorum dicti loci anno quolibet, prout aliàs consuetum est, instituendi, coram Gentibus nostris consuetum juramentum prestabunt, & quod jus nostrum & alienum bona fide servabunt.

(23) Homines vero & habitatores loci predicti coram quatuor fide dignis testibus absque alia Juris sollempnitate, testari poterunt, & eorum testimonia sic facta valebunt.

(24) Liberos suos emancipare coram Ballivo seu Judice nostris poterunt, eisdem de suo dare vel distribuere & aliter providere, prout eis videbitur expedire; & quicquid per eos sic actum vel ordinatum fuerit, habebit roboris firmitatem.

(25) In loco etiam predicto, & extrà, mercaturas & denariatas suas vendere poterunt consueta solvendo deveria; deffesiaque (c) de cuniculis in suis possessionibus facere & in deffenso tenere, prout aliàs fieri conduevit; & qui in dictis deffensis venati fuerint, & sic de eo constiterit, emendis mulctabuntur, prout dictis Rectoribus videbitur expedire.

(26) In nemoribus vero, pascuis, aquis & aliis rebus & bonis seu aisanciis dicte Ville communibus, nullus extraneus ingredi, vel uti presumat citra aquam de Dozela predictam, nisi aliter in premissis jus habeat speciale.

(27) Qui vero aliquas mercaturas vel denariatas in dicta Villa venditas ad aliam mensuram quam signo nostro signatam, mensurare presumpserit, emendam quinque solidorum currentis Monete solvat, cujus medictas nostra erit, & alia dicte Ville.

 

Istum igitur statum, illudque regimen in Villa & Parochia predictis ponimus; istasque libertates & consuetudines eisdem, & earum habitatoribus (quosquidem habitatores presentes & futuros nostra protectione & gardia perpetuo gaudere volumus), tenore presentium damus, & concedimus auctoritate nostra Regia & ex certa scientia; predictaque omnia a quibuscunque Justiciariis & subctitis nostris servari districtè precipimus & teneri; salvo in quibuscunque aliis jure nostro, & in omnibus alieno. Quod ut ratum & stabile permaneat in futurum, presentibus Litteris nostrum fecimus apponi Sigillum. Datum Parisiis, anno Domini millesimo trecentesimo nono, mense Julii.

 

Notes.

(a) Registre du Trésor des Chartres, (41 barré) 13, Pièce 85.

(b) Ville & Parochie de Insula. Il subsiste un Bourg de ce nom dans l'Election de Périgueux.

(c) Deffesia. Lieu de reserve. On l'employoit surtout pour désigner les Etangs & les Garennes. Dans quelques Coutumes, on nomme encore les Garennes, Défaix à Conils.